پيشگفتار :

چه كسي باور دارد كه حدود منطقه اي زماني از آمودريا تا هندوكش و شامل               ماوراء النهر و سجستان (افغانستان ) بوده باشد، و زماني تحت ارادة ساسانيان كه حاكم آنرا اسپهبد مي ناميدند و چهارمرزبان تحت ارادة اسپهبد ، اول : مرو ،شاه جهان ، دوم : بلخ ، تخارستان ، سوم : هرات ، بوشنج و بادخير و سجستان وچهارم ماوراء النهر .

زماني ديگر مغول براين ديار تاخته و از سرهاي مبارزين اين ديار مناره ها ساخته و درزمان تيموريان مردان و زنان را كه از ظلم به ستوه آمده بودند گردن زدند و شهر را دوباره با خاك يكسان نمودند ؟

اين سرزمين در دورهاي مختلفه تاريخي بواسطه موقعيت جغرافيايي داراي اهميت نظامي و سياسي و تجاري و مذهبي بوده و سدي در مقابل هجوم قبايل وحشي مي‌باشد و اين اهميت هنوز نيز باقي است . زيرا تنها راه هندوستان كه از شمال خراسان و از دره هرات گذشته به تنگه خيبر متصل مي گردد و هندوستان را در معرض تهديد قرار مي‌دهد . شايد حدس زده باشيد اما اين همه در ذهنتان نگنجد . بله اينجا طوس است شهر هزاره ها و تمدن ها و مظلوميت ها . ويرانه اي بازمانده و زخمي از ستم در زمان ما ، اما مسئله ما شهر طوس نيست . چرا كه بارها در اثين مورد ديده ايد و شنيده ايد ما اينبار طوس را ديگرگونه مي خواهيم بشما بنمايانيم .

طوس را نه با فردوسي و معشوق طوسي بلكه با يكي از مفاخر عالم اسلامي             مي خواهيم اين شهر را بررسي كنيم و بنايي ناشناخته و پرمرز و راز كه سالها استوار ايستاده و هر ذره خاكش و هر آجرش و در هر گوشه اش خاطره اي در خود دارد از سالهاي مظلوميت و رنج ، گرد سم ستوران سلجوقي ، مغول ، تيموري و ديگران را برخود تحمل نموده اما همچنان پايدار و استوار با تاريخي ناشناخته در مقابل شما قرار گرفته ، ما به همراه ديگر يارانمان به بازشناسي اين بناي ديرين و اين شهر كهن پرداخته ايم تا شايد بتوانيم فصل تازه اي را در تاريخ ايران اسلامي و همچنين بازشناسي اين بناي قديمي بازگشاييم .

1- موقعيت بنا : اين بنا در فاصله 25 كيلومتري شمال غربي مشهد و نزديك آرامگاه فردوسي قرار دارد ، اهميتش به اين خاطر است كه تنها بناي باز مانده از شهر قديم طوس مي باشد .

2-  مختصري در خصوص شهر طوس : در تاريخ اسطوره اي ، بنياد شهر طوس را به جمشيد پيشدادي و تجديد بناي آنرا به طوس پسر نوذر نسبت مي دهند كه نام محل نيز از نام وي گرفته شده است . به اعتقاد بعضي از محققان بعد از حمله مغول تا نيمه اول قرن نهم هجري شهر طوس معمور و آبد بوده اما بعد از قتل عام دوره تيموري و تقريباً از نيمه دوم قرن نهم هجري كم كم از اهميت آن كاسته شد . شهر مشهد در نزديكي آن به علت وجود قبر مطهر امام هشتم ، امام رضا (ع) داراي اهميت و مركزيت گرديد بطوريكه در دوران افشاريه شهر مشهد به عنوان پايتخت كشور محسوب شد و در دوران قاجار تا اندازه زيادي شهر طوس از يادها رفت .

3- تاريخچه بنا: بناي هارونيه بطوريكه ذكر شد تنها بناي بازمانده از شهر طوس مي باشد و عوام آنرا به نام زندان هارون مي شناسند به همين دليل به هارونيه معروف شده ، طبق مستندات تاريخي نميتوان از اين مكان به عنوان زندان ياد كرد ، هارون در بهار سال 193 هجري قمري وفات يافته در حاليكه اصل بنا را با توجه به فرم معماري مربوط به قرن هشتم هجري ( دوره ايلخاني ) مي دانند كه الحاقاتي در دوره تيموري به آن افزوده شده است ، لذا اين بنا با اسلوب معماري عصر هارون الرشيد خليفه عباسي ارتباطي ندارد . به روايت تاريخ به سال 791 هجري قمري ميرانشاه پسر تيمور شهر طوس را بكلي ويران و جمع بسياري را قتل عام نمود و روايت هست كه در محل دروازه ورودي شهر طوس كه رودبار خوانده ميشده سرهزار نفر ابوبكر نام را مدفون كرده اند كه امروزه احتمالا اين واقعه به صورت نقل سينه از هزار به چهل سيد و شهادت آنان در اين مكان تغيير يافته و مدفن آنان را به اين بنا كه به هارونيه معروف است نسبت مي دهند .

4- كاربري بنا : در كاربري بنا و هدف از احداث آن نيز اختلاف نظر وجود دارد ، برخي اينجا را مدرس يا خانقاه و همچنين دفن امام محمد غزالي مي دانند و برخي ديگر اينجا را مسجدي مي دانند كه بعد از هجوم مسلمانان به ايران بر روي آتشكده ، ساساني ساخته شده است . آقاي دكتر علي شريعتي در كتاب راهنماي خراسان مي نويسد كه ، بقعه هارونيه بنائي است مقبره مانند كه تا حدودي طرح يك آتشكده را در نظر مجسم ميسازد . در خصوص هارونيه اشخاصي مثل سرپرستي سايكس و فريزر انگليسي و خانيكف روسي در سفر نامه هايشان و هر تسفلد مستشرق آلماني در كتاب ( ابنيه و آثار تاريخي ايران و همچنين شمس المحد ثين خراساني در يادگار طوس و ابن بطوطه در سفر نامه ابن بطوطه و صنيع الدوله در مطلع الشمس و تعدادي ديگر اظهار نظر             كرده اند . در حفاريهائي كه در سال 1354 انجام گرفت ضمن پيدا شدن سفال هاي مربوط به دوران سلجوقي ، تيموري ، صفوي ، جرز بسيار قطوري از سنگ و ملات ساروج كه كاملا تدائي كننده فونداسيون آتشكده هاي ساساني است مشاهده شد و نتايج آثار بدست آمده حاكي است كه اين بنا سابقه اي خيلي پيش از قرن هشتم داشته است . از مجموع مطالب تاريخي و وضع فعلي بنا مي توان نتيجه گيري كرد كه اين مكان بخشي از يك مجموعه معماري شامل مسجد ، خانقاه و مدرس بوده است كه از آنها همين اثر باقي مانده مابقي ملحقات به مرور زمان بر اثر عوامل طبيعي از بين رفته اند در سال 1347 طبق تصميم انجمن آثار ملي وقت با توجه به شواهد كوچك و انگاره هايي كه در روايات موجود بود سنگ مقبره اي را به عنوان ياد بود امام محمد غزالي در جلوي ايوان بنا كار گذاشتند .

5- عماري بنا : بطوريكه گفته شد تاريخ دقيق ساختمان اين بنا مشخص نيست و هيچگونه كتيبه اي مبني بر تاريخ ايجاد بنا و باني و يا نام هنرمندان آن وجود ندارد . اين بنا كلا آجري است و هيچگونه تزئين كاشي در آن بكار نرفته است . اين بنا بصورت چهار ضلعي به ابعاد 19*5/27 متر ساخته شده و داراي يك ورودي در سمت جنوب با سردر فوق العاده رفيع بدون تزئينات كاشي و تماما آجر و سپس گنبد خانه كه در سطح وسيعي پوشيده است و داراي گنبدي روپوش به قطر 12 متر ميباشد ، درون گنبد و داخل آن ساده است . مقرنس كاريهائي نيز مربوط به دوره تيموري در رواق وسطي پشت ضلع شمالي گنبد خانه ديده مي شود . به مقدار فراوان و در فواصل معين در پايين جرزها به منظور ايجاد حالت الاسيتسيته و تحمل تكان ها و لرزش ها از چوب استفاده شده است اين بنا با مقبره خواجه نظام الملك در اصفهان و مقبذه سلطان سنجر در مرو و مقبره سلطان محمد خدابنده در سلطانيه قابل مقايسه است . پروفسور سان بالوزي در مقاله اي با عنوان تاثير معماري گنبد سلطانيه بر ساختمان گنبد سانتاماريا دلفيوره ، گنبد اين بنا ( هارونيه ) را با گنبد سلطانيه و كليساي سانتاماريا دررم مقايسه كرده است البته در زماني اين مقاله نوشته شده كه پوشش خارجي گنبد هارونيه وجود نداشته است ، اين يكي از اولين بناهائي است در خراسان كه بعد از تشكيل دفتر فني حفاظت آثار باستاني ، خراسان در سال 1346 مورد مرمت و تعمير اساسي قرار گرفت و در مورد وضعيت فعلي آن بايد گفت كه در حال حاضر با تعميراتي كه در سالهاي گذشته توسط ميراث فرهنگي خراسان انجام گرفته از نظر استحكام وضع كاملا رضايت بخشي را دارد .

اما علت ويراني بنا را مي توان كاملاً شناخت چرا كه طوس پيش از آنكه سناباد روبه آبادي همواره از بهترين شهرهاي خراسان بوده و چون حضرت امام (ع) در سناباد مدفون گرديدند مردم طوس بدانجا توجه كردند و شهر طوس روبخرابي نهاد .

مضافاً به اينكه بعد از ضرب و شتم هاي رژيم هاي حاكم بر اين سر زمين مردم پيش از پيش كوچ كرده و به علت علائق مذهبي ، به قبر مقدس حضرت رضا ( ع) پناهنده                    شدند ، باري اين بنا از تاريخ 901 به بعد در بحبوحة يك كوران تعصبات مذهبي قرار ميگردد و پس از ويراني شهر طوس در بياباني باير دور از مردم روزبروز ويران و ويران تر ميگردد و كم كم به بوتة فراموشي سپرده شده در حاليكه ميشود گفت كه اين بنا يكي از بناهاي معروف فرهنگي و علمي تاريخ ايران اسلامي است ، يا مي تواند بوده باشد .

« مزيت هاي نا نسبت به ساير بناها »

چنانكه قبلاً گفته شد بنا در دوره ساساني ساخته و تكميل شده اما مسلم آنكه در دورة سلجوقي بنا استوار گشته و در دورة تيموري الحاقاتي به آن اضافه شده كه البته ناتمام مانده و اين ميتواند بر اثر هجوم ميرانشاه تيموري باشد كه قبلاً هم ذكرش آمد . چرا كه در بناهاي دروة تيموري ازكاشي كاري و همينطور بنا از نظر عظمت ، قطر پايه ها و قدرت ايستايي در كف و در گنبد واقعاً داراي معماري خاصي است و همينطور از تفاع زياد اين بنا نيز جاي تعجب دارد .

بناهاي ديگري درايران از اين دوره داريم ( مزار سلطانيه ) ولي به اين ارتفاع و هيئبت نيست ، مقرش كاري ها نيز مربوط به همين دوره ( تيموري ) است .

بهر حال عظمت و زيبايي اين بناي آجري خود حاكي از هنر معماري اسلامي در ايران است .

« حفظ و نگهداري بنا »

با توجه به سياست رژيم قبل در زمينة فرهنگي مبني بر اسلام زدايي و ملي گرايي توجه زيادي به اين بنا نشده اما در عوض بناي مقبرة فردوسي به صورت گسترده اي توسعه يافته ، رويهم رفته براي خالي نبودن عريضه كارهايي از سال 47 بر روي بنا آغاز شده كه بيشتر بخاطر استحكام بخشيدن و محكم كردن پي ها بوده است . از جمله اقدامات انجام شده - ايجاد كانالي است براي يافته كه بيشتر آن بعد از انقلاب اسلامي بوده بشرح زير              مي باشد .

1-   مرمت مقرشهاي داخل بقعه و رواق پشت

2-   گچكاري غرفات در بدنه هاي داخلي

3-   خاكبرداري ( پي كردن )

4-   ايجاد كوره پوش و پوشش محل خاكبرداري

5-   پي بندي هاي داخلي

6-   آجر فرش كف بقعه

7-   چيدن سردر ايوان اصلي و پوشش طاق ايوان

8-   تعمير نماهاي خارجي تا لبه پشت بام

9-   اجياء مجدد طاق نماهاي پشت سردر ايوان اصلي

10- محصور كردن محوطه و تهيه و نصب در ورودي

در حال حاضر اين بنا ايرادي ندارد ، تنها مسئله ، تزئينات آن است ، مثلاً در ورودي اصلي زبايي محوطه و تميزي اطراف و گماردن مستحقط كه باعث جلب توريست بيشتر            مي شود و حتي ديدگاه خاصي را مي توان براي زائران داخلي بوجود آورد .